İznik Çinilerinde Şemse Motifi
İslam süslemeciliği içinde farklı motifler, kompozisyonlar
kullanılmış ve bunların çeşitli anlamları olmuştur. Türk sanatında da hemen her
sanat dalında gördüğümüz şemse motifi makalenin konusu olmakla birlikte
16.yüzyılda çinilerin üzerinde sıklıkla görülmeye başlanmıştır. Saray
nakkaşları tarafından çizilen motifler İznik atölyelerinde uygulanmaya
başlamıştır. Arapça da güneş anlamına gelen şemsenin motif olarak tam anlamıyla
hangi yüzyıla dayandığı saptanamamıştır. Bununla birlikte Göktürklerin (8.yy)
maden sanatında da görülmüştür. Diğer sanat alanlarından önce şemse motifi cilt
sanatının gelenekselleşmiş bir motifi haline gelmişti. Daha sonra çinilerde,
minberlerde ve değişik yüzeylerde farklı tekniklerde görmeye başladık.
16.yüzyıldaki şemse motiflerine bakıldığında oval şekildedir.
Çoğunun uçlarında salbekler bulunmaktadır. Salbekler aslında tepelik görevi
görürler ayrıca üzerinde rumi üslubundan motifler yer alır. Etrafındaki tığlar
ok biçimi almıştır. Bu çiniler genellikle yüzeyler, bordürler, karolar,
süpürgelikler, pencere ve kapı alınlıkları, pandantifler gibi köşe dolgularında
sıklıkla kullanılmıştır.
Çinilerde görülen şemse motifi ilk kez Osmanlı döneminde Bursa Yeşil Türbe’de mihrabın iki yanında bulunan çinilerde renkli sır tekniğinde ve şemseli panolarda rastlanılmıştır. Bu mavi-beyaz seramiklerde şemse motifinin yanında stilize bitki motifleriyle birlikte işlenmiştir. Makalede şemsenin anlatımı; çevre düzeni ve şemse formunun kendi iç düzeni adlı iki başlık altında incelenmiştir. Bordürlerde kullanılan şemseler, çiniler üzerinde iki yandan sınırlanmış ve çevresinde yan yana geldiğinde motiflerin devamlılığını sağlayabilecek motifler oluşturulmuştur. Bu şemselerin etrafı altından ve üstünden geçen hatai, rumi, stilize çiçek motifleri ile bezenmiştir.
Şemse motifinin görüldüğü başka bir kompozisyon ise ulema şemalı panolardır. Bu karolar bazen tek bazen iki, bazen de dört karoda tekrarlanacak biçimde çizilmiştir. Motiflere bakıldığında dört tarafında yarım motiflerle çok yönlü olabilecek şekilde tasarlanmıştır. Uzunlamasına yerleştirilen şemse motifleri yukarıya doğru ilerleyen bir kompozisyona benzer. Bazı ulema şemalı karolarda görülen şemselerin uçlarındaki salbekler genişleterek şemse olarak kullanıldığı örneklerde bulunmaktadır. Yine bu motiflerin etrafında kıvrım dallar, stilize bitki motifleri yer almaktadır. Aşağıdan yukarıya doğru yükselen sarmallar motifleri kuşatır bir şekilde devam eder. Örnek verilecek olursa Üsküdar Atik Valide Sultan Cami çinileri bu tür için yeterli olabilir.
Panolarda görülen şemse motiflerinde boşluk bırakılmadan bezenen
panoların en geniş alanını stilize bitkisel motifler kaplamıştır. Simetrik
panolarda orta kısma yerleştirilen oval formlu şemse motifi dikine
yerleştirilmiştir. Ana desen yanlarda bulunan stilize desenlerden bağımsız
olarak çizilmiştir. Yani her zaman bir bütünlük sağlamaz. En bilinen
örneklerden biride şemsenin alt kısmında bulunan salbek vazonun içine çekilmiş
ve şemsenin ortada kaldığı motiftir. Üst kısımda kalan diğer salbek ise stilize
bitki motifleriyle şemseden ayrılmış ucuna yerleştirilen küçük noktalarla bir
şemse motifi ortaya çıkarmıştır. Kısaca vazonun içen dikey bir şekilde çıkan
şemse motifi de kullanılmıştır.
Panolarda göbeğe yerleştirilen, ulema şemalı panolarda tekrar eden
şemse motifleri desenlerde denge unsurlarının oluşmasını sağlarken panoların
genel görünümüne hareket katar. Aslında şemsenin orta kısımda olması yanında
bulunan bitkisel motifleri de daha anlaşılır kılar. Şemseli motiflerin en güzellerini Kanuni Türbesi, Topkapı
Sarayı, Harem Dairesi, Altın Yol panoları (1574-75), Edirme Selimiye Camii,
Üsküdar Atik Valide Camii, Sultan Ahmet Camii ve Eyüp Sultan Türbesi'nde görmek
mümkündür.
Şemse formunun iç düzenine
bakıldığında Osmanlı klasik sanatlarında dikkat edilen simetri şemselerde de
uygulanmıştır. Bordür ve ulema şemalı panolarda küçük boyutlarda yapılan
şemselerin içleri rumi desenli motiflerle bezenmiştir. Çinilerde genellikle
yarım simetrik şemalar tercih edilmiştir.
Motif ve üslup özelliklerine
bakıldığında ana motifin yanında Rumiler, stilize bitki motifleri, natüralist
çiçekler kullanılmıştır. Lale, gül,
karanfil, menekşe, bahar dalları, zambak, nergis gibi çiçekler daha çok
kullanılmıştır. Hatai ve rumi motiflerde natüralist çiçeklerle birlikte
çizilmiştir. Bunlarla birlikte şemse motifinin dış uçları bazen düz çizgilerle
verilirken çoğunlukla dilimlenmiş örneklerdir. Şemse motiflerini sınırlayan
çiçeklerden gonca, küçük dişli yapraklar, bahar çiçekleri olmuştur. Bazı
örneklerde şemsenin içindeki desenlerin dıştaki rumi motifleriyle birleştiği
görülmüştür.
Makalenin sanat tarihine katkısı; 16.yüzyılda üretilen çinilerde
şemse motifi nasıl ele alınmış ne gibi değişikliklere uğramış bunu
anlatmaktadır. O dönemde motiflerin yerleştirilmesinde dahi simetrinin
uygulanması, mimaride ve diğer süslemelerde kullanılan natüralist çiçeklerin
çini sanatında da kullanıldığını ortaya koymuştur. Şemse motifi daha öncede
kullanılmış olmasına rağmen 16.yy çok benimsenmiş ve birçok kompozisyonun içine
katılmıştır.
KAYNAK
TURAN BAKIR, S
. (2010). İZNİK ÇİNİLERİNDE "ŞEMSE" FORMU . SANAT DERGİSİ , 0 (7) ,
96-104
Fotoğraf 4: https://x.com/zeynepxmelek/status/1453026249610338305
Fotoğraf 5: https://co.pinterest.com/yasemin0316/valide-atik-camii-%C3%A7inileri/
Fotoğraf 6: https://tr.pinterest.com/pin/528469337497016859/
Fotoğraf 7: https://x.com/m1_mine/status/1384790928041381889
Fotoğraf 9: https://x.com/kadrajdasanat/status/1208083908690092032/photo/2
